وی با اشاره به اینکه پیامبر پس از هجرت به مدینه به منظور تشکیل جامعه اسلامی و استقرار نظام اعتقادی و اجتماعی اسلام، مسجد را به عنوان نخستین پایگاه اجتماع مسلمین و اداره دولت خود قرار داد گفت: مسجد نخستین پایگاه عبادی، سیاسی و اجتماعی در جامعه نوخاسته اسلامی و دارای کارکردهای متنوع علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برای جامعه است که علاوه بر برگزاری مراسم عبادی نقش موثری در ایجاد کانون معارف و احکام اسلامی، مرکز تبلیغات ارشادی و خدمات اجتماعی، قرارگاه سیاسی و پرداختن به امور مسلمین را نیز ایفا

می کند.

به گفته وی،مساجد یک نهاد مقدس به عنوان کانونهای همیشه بیدار امت مسلمان، سنگر های مبارزه و پیکار علیه دژ خیمان و ستم پیشگان ،جایگاه های رفیع انسان سازی و دانشگاه های کهن اسلامی با چندین کارکرد است که همواره حفظ این کارکردها با نقش موثر و سازنده و مثبت آن بر روی افراد جامعه ضروری است چرا که توجه محققان و پژوهشگران و تحقیقات ژرف در ابعاد و جوانب گوناگون این بخش عظیم از فرهنگ می تواند ما را در بازشناسی مسجد و تاثیرات علمی و اجتماعی آن در جامعه اسلامی یاری کند.

اولین محقق و پژوهشگر مسجد در ایران اظهار داشت: تاریخ تمدن بشری  نشان می دهد که انسان از روزگارانی بس قدیم همواره در این فکر بوده است ، تا روزنه هایی از دیوار طبیعت را بر بی نهایت باز کرده و از رصد خانه این کالبد خاکی ،آن سو ی جهان را نظاره کند و به پیوندی روحانی و ارتباطی قلبی با معبود و کمال مطلوبش دست یابد. 

فراهتی تصریح کرد: از این رو هر گاه فرصت مناسبی می یافته است در گوشه خلوتی به دوراز غوغا ی جهان مادی ،سرود نیایش سر می داده و به راز و نیاز با معبودخویش می پرداخته است و از این طریق حلاوت انس با او را می طلبیده و تابش بارقه ربوبی را در دل آرزو می کرده است و چون به مراحل بالاتری از فرهنگ و تمدن راه یافته به تدریج جایگاهی برای عبادت و  پرستش برگزیده و معبدی را بنیان نهاده است .               

وی افزود: شواهد تاریخی و کشفیات باستان شناسی بیانگر آن است که اقوام و ملل باستان ،بر حسب اعتقادات خود معابدی می ساخته و در آنها به برگزاری مراسم عبادتی خویش می پرداخته اند.

به گفته وی،قرآن کریم بر اساس این آیه مبارکه 114 سوره بقره « ا نّ اول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا وهدی للعالمین » خانه کعبه را نخستین جایگاهی دانسته که برای عبادت مردم در زمین بنا نهاده شده است.

این استاد تاریخ اسلام دانشگاه کاشان با اشاره اینکه حضرت آدم(ع) خانه کعبه را پس از اقامت در زمین به فرمان الهی برای عبادت و راز و نیاز با خدا وند بنیان نهاد و از آن پس همواره مورد تقدیس و تکریم مردم بوده است افزود: در طول قرنها ،هر قوم و طائفه برای زیارت به سوی آن می شتافتند و در آنجا به عبادت می پرداختند تا اینکه پس از گذشت سالها چون خانه کعبه دست خوش ویرانی شد حضرت ابراهیم (ع) از جانب خداوند مامور شد که خانه را به عنوان کانون عبادت و جایگاه نیایش موحّدان راستین بازسازی کند.     

 فراهتی آغاز ساخت بنای قدس بدست داوود پیامبر (ع) به فرمان خداوند به عنوان خانه خدا و عبادتگاه مؤمنان در سرزمین  فلسطین پس از ساخت کعبه بدست ابراهیم (ع) در مکه را یادآورشد و گفت: چون فرصت اجرای کامل این بنا برای داوود نبی(ع) باقی نماند اتمام و تکمیل آن به عهدۀ فرزندش حضرت سلیمان (ع) واگذار شد.  

وی افزود: بنای قدس که پیش از این هم عبادتگاه جماعت صابئین بود ،پس از بنای سلیمان (ع) به جایگاه مقدّس یهود و بعد مسیحیّت  و سپس اسلام تبدیل شد و  بدین ترتیب می توان در یافت ادیان الهی که رسالت ارشاد و هدایت مردم و ایجاد همبستگی و اتحاد میان تمامی قشر های جامعه را بر عهده داشتند، برای نیل به این هدف ساختن جایگاه را برای گرد همائی پیروان خود به منظور انجام عبادت و نیایش دینی ضروری می دانسته اند.

به گفته وی،بر همین اساس اسلام نیز پس از دستیابی به امکانات لازم برای تحقّق بخشیدن به این هدف مسجد را به عنوان خانۀ خدا و کانون ایمان و طهارت و تقدیر بنیان نهاد.

این استاد فرهنگ و تمدن اسلامی دانشگاه کاشان با تاکید بر این مطلب که باید توجّه داشت مسجد بر خلاف دیگر معابد ،تنها جایگاه عبادت و نیایش دینی نبود، بلکه نهادی بود با کارکرد های متعدّد افزود: مسجد علاوه بر فعالیّت های عبادی به عنوان کانون هدایت و ارشاد،مرکز آموزش و سوادآموزی، پایگاه جهادو نهضت ، مقر قضا و قضاوت ، قرار گاه سیاسی دولت و مرکز تعاون اجتماعی نیز مورد استفاده قرار می گرفت.

فراهتی افزود: پیامبر اکرم (ص) عادت داشت که پس از بازگشت از هر سفر نخست به مسجد می رفت و دو رکعت نماز می گذارد و سپس در آنجا می نشست و به حل ّ و فصل امور و مشکلات مردم می پرداخت همچنین پس از ادای نماز و نیز در فرصت های دیگر ، در پرتو انوار تابناک قرآن مجید و افاضات آموزنده ی خویش جان و دل و اندیشه نوع مسلمانان عرب را از زنگارهای فساد و تیرگی جهل و نادانی می زدود و به جایگاه تجلی عرفان و انوار درخشان الهی مبدلّ می کرد.       

وی با اشاره به آغاز حرکتهای سیاسی اجتماعی بویژه ایجاد زمینه مقدّمات جهاد با دشمنان اسلام در عصر رسول اکرم (ص) در مسجد افزود:بدین سان مسجد تنها جایگاهی برای عبادت منحصر با انجام مراسم عبادی نبود بلکه جایگاه مقّدسی بود در ارتباط با همه قشر های مردم که در تمامی فعاّلیّت های عبادی ، سیاسی و اجتماعی مسلمانان ، نقشی تعیین کننده و جهت دهنده را به عهده داشت.  

به گفته وی مساجد در روزگار خلفای اول صدر اوّل (11-41ه . ق) نیز  کانونهای دانش ، مراکز هدایت و ارشاد ، پایگاه های سیاسی و نیز دژهای محکم علیه توطئه هایی از دین برگشتگان و دیگر دشمنان اسلام بود و بدین ترتیب در این دروره نیز مسجد فقط محل عبادت نبود و به گفته «آرنولد » مرکز زندگی سیاسی و اجتماعی نیز بود.

رئیس دانشگاه پیام نور کاشان رکود و سستی ایفای نقش عبادی و تبلیغاتی مساجد و تقویت  نقش بسیار چشم گیر فعالیّت های آموزشی مسجد در عصر امویان را خاطرنشان کرد و گفت:با تقویت نقش بسیار چشم گیر فعالیّت های آموزشی مسجد در عصر امویان بیشتر مساجد به ویژه مساجد جامع و بزرگ در مراکز بلاد همچون مساجد نبوی در مدینه ، مسجدالحرام، مساجد کوفه، بصره، مدائن، نیشابور ، سیستان ، ری و دیگر بلاد کانون دانشمندان و دانش پژوهانی شد که از دور و نزدیک برای کسب دانش به سوی آن نقاط می شتافتند و حتی  برخی دانش های اسلامی چون نحو، کلام و فقه در این دوره در مساجد شکل گرفت و تکامل یافت .    

فراهتی افزود: بدین ترتیت در این روزگار، مساجد به عنوان تنها نهادهای آموزش اسلامی ، رسالت علمی و پاسداری از مرز های عقیدتی جوامع اسلامی را به عهده داشت.

وی ایفای نقش بسیار بارز مساجد از نظر عملکرد آموزشی در روزگار عباسیان را تاکید کرد و گفت: استادان علوم اسلامی در این دوره در همه مساجد به کار تدریس و فعالیتهای آموزشی

مشغول بودند بطوریکه هر استادی بر ستونی از شبستان تکیه می زد یا در زاویه ای از رواق مسجد می نشست و دانشجویان گرد او حلقه می زدند که این زاویه مسجد اغلب با نام آن استاد خوانده و معروف می شد.

به گفته وی، گاه در یک مسجد حلقه های درسی متعدد تشکیل می شد و هر استادی در یکی از این حلقه های درسی به تدریس موضوعی جداگانه می پرداخت چنان که به گفتۀ مقریزی  جامع عمر بن عاص در فسطاط ،پیش از وبای سال 749 ه.ق ،بیش از چهل حلقۀ درسی و آموزشی داشت که هیچ گاه از کار نایستاد.

*جنبش علمی در زمینه های دینی و فلسفی در مساجد در دوره عباسیان

این عضو هیات علمی دانشکده علوم انسانی دانشگاه کاشان در ادامه توجّه بسیار به علوم عقلی و کلامی در این دوره از تاریخ اسلام را یادآورشد و گفت:این امر سبب هوشیاری و جنبش علمی در زمینه های دینی و فلسفی در مساجد شده بود بطوریکه در اکثر بلاد اسلامی مساجد همواره بر روی دانشمندان و دانش پژوهان باز بود و حلقه های بزرگ تدریس و بحث و بررسی مسائل علمی در این مساجد برپا می شد.

فراهتی اظهارداشت: «مَقدسی» جهانگرد و جغرافی دان معروف قرن چهارم ه.ق در« احسن التقاسیم» از فعالیّت های آموزشی بسیاری از مساجد در شهر های گوناگون سخن گفته و اشاره می کند: «هر کس وارد شهری می شد مطمئن بود که حداقل می تواند در مسجد جامع شهر درسی از حدیث بشنود» و همچنین در جایی دیگر از این کتاب به یک صد و ده مجلس درسی که در جامع قاهره پس از نماز عشاء برپا بود اشاره می کند.

وی حضور ت فقیهان برای تعلیم علوم در مساجد شهرهایی چون سیستان ، بلخ ،هرات ،بغداد ،موصل ، دمشق و غیره را توسط دیگر موّرخان خاطرنشان کرد و گفت:نیشابور که از مهم ترین شهر های اسلامی در آن روزگار به شمار می رفت از این گونه مساجد را از جمله جامع منیعی،ُ مطرّزی، مسجد قدیم و مسجد عقیل با کتابخانه معتبری که در فتنه سال 554 ه.ق در نیشابور طعمه حریق شد فراوان داشت.

به گفته وی،جامع اصفهان نیز به گفتۀ ماخروفی همه روزه شاهد حلقه های مناظره فقها و گفتگوی علما و مجادلۀ  متکّلمان و نصیحت واعظان بود و در آن کتابخانه بسیار با کتب فراوانی در زمینه های علوم اوائل مانند ریاضیّات ، منطقیات ، طبیعیات ، الهیّا ت ، و نیز ادبیات ، احادیث و اخبار  وجود داشت.

عضو هیات علمی گروه معارف دانشگاه کاشان تصریح کرد: هر چند از دوره عباسیان به بعد با پیدایش و گسترش دیگر نهادهای آموزشی همچون دارالعلم ها و مدارس در شهرهای اسلامی تا حدودی از فعالیّت های علمی برخی از مساجد کاسته شد اما با این وجود در مساجد بزرگ و جامع در مراکز بلاد همچون گذشته جنبه تعلیمی و تربیتی خود را حفظ کردند به طور مثال در قرن هشتم هجری ابن بطوطه ، جهانگرد معروف ، در جامع منصور بغداد در درس حدیث حاضر می شد و هنگامی که به  شیراز می رسید در جامع این شهر، در حلقه تدریس حضور می یافت و حال آنکه در آن زمان بیش از سه قرن از ایجاد مدارس کامل با کتابخانه ها و دیگر تجهیزات مخصوص می گذشت.

فراهتی با تاکید بر نقش بسیار بارز مساجد در جهت بیداری و آگاهی بخشیدن به توده های وسیع و قشرهای مختلف مردم گذشته از عملکرد های آموزشی آن افزود: «نهضت سربداران» که یکی از جنبش های آزادی بخش اسلامی در نیمه اول قرن هشتم ه.ق بود و رهبری آن را در آغاز عالمی شیعی به نام (شیخ خلیفه) به عهده داشت و پس از کشته شدن وی ، یکی از شاگردان حلقه درس او به نام شیخ حسن جوری پرچم نهضت را به دوش گرفت از مسجد جامع سبزوار و از حلقه درس شیخ خلیفه آغاز شد و از آنجا دامنۀ نهضت به شهرها و نقاط دیگر کشیده شد.

وی نقش مساجد در نهضت های صد ساله اخیر ایران نیز به عنوان کانون های اصلی مبارزه علیه استبداد را تاکید کرد و گفت: مساجد نقش عمده ای را در به ثمر رسانیدن این نهضتها ایفا می کرد چنان که در «جنبش تحریم تنباکو» که به رهبری میرزای بزرگ شیرازی طی سالهای (1308-1309 –ه.ق) و در مخالفت با امتیاز انحصار تنباکو به یک شرکت انگلیسی در ایران روی داد و منجر به شکست استعمار انگلیس شد مساجد در مخالفت با استبداد ناصری و در پیروزی نهضت، نقشی سازنده به عهده داشت.

به گفته وی، مساجد در نهضت مشروطیّت (1323-1325ه.ق) نیز که با قیام و رهبری روحانیّت در ایران شکل گرفت کانونهای اصلی انقلاب بودند و فعالیّت های انقلابیون را در جهت پیروزی این نهضت نیرو و سرعت می بخشیدند.

عضو اتاق فکر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری(مدظله العالی) در دانشگاه کاشان در پایان

با تاکید بر تجلی شکوه ،عظمت، قداست و جاذبیّت مساجد در جهت ایجاد وحدت و همبستگی در میان توده های مردم و بسیج قشر های مختلف برای مقابله با ظلم ، استبداد در جریان انقلاب شکوهمند اسلامی گفت: مساجد در سراسر ایران به عنوان مهم ترین و موثرترین مراکز آگاهی بخش و سنگر های انقلاب اسلامی ، نقش بسیار چشم گیری را در مبارزه با رژیم ستم شاهی و در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کرد.

فراهتی افزود:از آن پس رسالت پاسداری از انقلاب و تحقق بخشیدن به آرمانهای مقّدس اسلامی را بر عهده گرفت و به همین سبب بود که رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (رحمة الله)پس از پیروزی انقلاب چنین فرمود: «مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیّت و برای قطع ایادی شرک و کفر و تایید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار بدهید.»

وی افزود: به این ترتیب می توان در یافت که مساجد از آغاز تا کنون ، در کنار انجام رسالت علمی و پاسداری از مرزهای عقیدتی ، اخلاقی و فرهنگی جامعه ، رسالت بزرگی را در تمامی نهضت ها و حرکت های سیاسی ملت های مسلمان در مبارزه با سیاست های سلاطین جائر حاکم و نفوذ بیگانگان داشته است.

گفتنی است:علاقه مندان برای شناخت بیشتر از کارکردهای متنوع مسجد در اسلام به کتابهای «تحفة الساجد فی احکام مساجد»از آیت اله سید مهدی کاظمی خوانساری،«تاریخ الجامعات الکبیرة الاسلامیه» اثر عبدالرحیم غنیه ترجمه دکتر نوراله کسایی،«المسجد فی الحضارة الاسلامیه» و «مسجد و تاثیرات علمی و اجتماعی آن در جامعه اسلامی از آغاز اسلام تا پایان حکومت اموی» از دکتر عباسعلی فراهتی، «تاریخ المساجد الاثریه عبدالوهاب حسن» و دیگر کتابهای تاریخ و تمدن اسلامی مانند«تاریخ و تمدن اسلام و عرب» از گوستاو لوبون ، تاریخ الحضارة الاسلامیه از جرجی زیدان، الحضارة الاسلامیه فی قرن الرابع الهجری نوشته آدام متز ترجمه قره گزلو و دیگر متون تاریخ اسلام مراجعه کنند.

روز سی ام مرداد بدلیل به آتش کشیده شدن مسجد الاقصی توسط صهیونیستها در سال 1969 میلادی تا روز پنجم شهریور ماه هفته بزرگداشت و تکریم مساجد نام گرفته شده است.