ميرزا تقيخان فراهاني (متولد
۱۱۸۶ و درگذشت او 20 دي1230 )مشهور به اميرکبير، ستاره بي نظير تاريخ
ايران در دوره قاجار بود. مدت صدارت امير ۳۹ ماه بود. وي
اقدامات موثري در ساختار اداري و اجتماعي کشور انجام داد؛ انتشار روزنامه وقايع
اتفاقيه، رسيدگي به وضع ماليه، مبارزه با رشوه خواري، سروسامان دادن به قوانين مالياتي،
تعيين حقوق ثابت براي کارکنان دولت، سر و سامان دادن به ارتش، تأسيس سفارتخانههاي
دائمي در لندن و سنپترزبورگ، تاسيس مدرسه
دار الفنون و...از مهمترين اقدامات ميرزا
تقي خان امير کبير بود .اميرکبير پس از اين که با توطئه اطرافيان شاه از مقام خود
برکنار و به کاشان تبعيد شد، در حمام فين، به دستور ناصرالدينشاه به شهادت رسيد.
در کنار مجموعه اقدامات اساسي صورت گرفته توسط
امير کبير، تاسيس مدرسه دار الفنون براي آموزش علوم و فنون جديد، از اهميت ويژه اي
برخوردار است اين اقدام که برخاسته از گفتمان نظري و کارکردي امير و همچنين، برخي
از ضروريات جامعه ايراني آن زمان بود، تحولات ژرف سياسي، اجتماعي و علميو فرهنگي
را در کشور بر جاي نهاد. اجراي طرح تأسيس مدرسه دارالفنون که بيش از سه سال به طول
انجاميد، شايد بزرگترين کار ويژه حکمراني قاجاريه در ايران عصر اميرکبير بود که
خود موجبات پايه گذاري نظام آموزشي و دانشگاهي نوين را سبب گشت و از اينرو است که
از امير به عنوان بنيانگذار آموزش عالي ايران ياد ميگردد.
بررسي نقش دارالفنون در تاريخ معاصر ايران و
ارزيابي تأثيرات مثبت و منفي آن در زمينه هاي مختلف، علمي، فرهنگي، اجتماعي، صنايع،
نظامي، سياسي و... كار پژوهشي دقيق و گسترده اي را مي طلبد که از اين مجال خارج
است اما به اجمال بايد گفت: هدف و منظور اميركبير از تأسيس دارالفنون اين بود كه
تمام فنون جديدي كه هنوز به صورت كلاسيك، يا اصلا به ايران نيامده بود در اين
مدرسه تدريس شود، البته در كنار اينها اميركبير به شدت به اين موضوع اهتمام داشت
كه از انتقال فرهنگ غرب زدگي و استعماري جلوگيري به عمل آيد.
بهترين دليل براي اثبات اين مدعا، تأكيد و دقت
ايشان بر گزينش اساتيد و متخصصان از كشورهايي بود كه به هيچ وجه در صدد انتقال
فرهنگ غرب زدگي و استعماري نباشند. از اينرو امير با پيشنهاد كشورهاي استعمارگري
نظير انگلستان براي اعزام استاد و متخصص به ايران جهت تدريس در دارالفنون به شدت
مخالفت مي نمود. سفارت انگلستان، مستقيم و غير مستقيم امير را تحت فشار گذاشته بود
كه حداقل چند نفر استاد از انگلستان براي دارالفنون بخواهد، ولي امير با جواب قاطع
و دندان شكن «ما از كشورهايي كه چشم طمع به مملكت ما دوخته اند انتظار خدمت نداريم» آنها را مأيوس كرد.
هدف از تأسيس دارالفنون تنها ايجاد يك نهضت
فكري و علمي در جهت استقلال، پيشرفت و سيادت ايران به دور از هرگونه نفوذ غرب زدگي
و تهاجم فرهنگ استعماري بود. انديشه تأسيس دارالفنون ساخته فکر و تصميم صدر اعظم
بزرگ ايران اميرکبير است که نياز به کسب تکنولوژي را درک و نتيجه ايجاد دارالفنون
را ضروري و اجتناب ناپذير تشخيص داد. وي
تا زمان رسيدن به صدارت به مأموريت
سياسي روسيه، ايروان و عثماني مي رفت که اين
سفرها در اقدام او در تأسيس دارالفنون کاملاً مؤثر بود. هيأت همراه امير که بيش از
دو ماه در پطرزبورگ اقامت داشت هر روز به ديدن يکي از مؤسسات علمي و صنعتي و
آموزشي روسيه ميرفت. در مسکو نيز از
مدرسه علوم، مدارس عامه، مدارس خاصه، مدرسه نجبا
که در آن علم حساب و جغرافيا و حکمت طبيعي و موسيقي و زبانهاي اروپايي و
دوخت و دوز ميآموختند- بازديد کرد. در
کتاب ميرزاتقيخان اميرکبير در خصوص علت ايجاد دارالفنون آمده است: «بديهي است که
فکر ايجاد و تأسيس دارالفنوني در ايران براي اميرکبير پس از مسافرت به روسيه و
ديدن مدارس فني و صنعتي و نظاميآنجا پيش آمده....
اميرکبير در مدت کوتاه ماموريت خود احتياج
ايران را به افراد کارداني که از علوم و فنون جديد با اطلاع باشند دريافته بود، وي
به خوبي ميدانست که مستشاران خارجي کاري براي ايران انجام نميدهند و نبايد خيلي
به آنها اميد داشت، محصلين اعزاميبه خارج هم در فنوني که تحصيل کرده بودند، آنقدر
مهارت نيافته بودند که همه احتياجات ايران را مرتفع سازند و عدۀ آنها هم آنقدر نبود که در همه جا به کار
آيند. بنابراين براي رفع نيازمنديهاي ممکلت بايد مرکزي براي تعليم و تربيت جوانان
ايراني آماده ساخت که حتي الامکان پيشامدها و عوارض خارجي نتواند رشته تحصيل يا
کار و خواست آنها را بگسلد. از اينرو پس از آنکه آرامشي در ايران پديدار شد به
تأسيس دارالفنون همت گماشت امير در نامهاي به شاه مينويسد: «در امر مدرسه دقت
زياد لازم است. آدم خيلي معقول متشخصي ميخواهد که سرشتهاش هر چيز فرنگي و ايراني
داشته باشد». مرحوم اقبال پيرامون هدف از
تأسيس دارالفنون مينويسد: «منظور اساسي امير آشنا ساختن مردم ايران به صنايع و
حرف و فنون جديده اروپا و انتشار آنها در ايران بوده است».
سخن آخر: انسان ارزشمندترين و بزرگترين ثروت هر
جامعه و بي ترديد براي تربيت وي، آموزش امري است حياتي؛ اميرکبير در ماموريت کوتاه
مدت و ارزشمند خود با تشخيص اين ضرورت پايه گذار فرآيندي در جامعه علمي ايران
گرديد که بعدها شالوده اصلي تاسيس بسياري از مراکز آموزش آکادميک در ايران شد.
بررسي سابقه و لاحقه تاسيس متوليان آموزش هاي مبتني بر مهارت نيروي انساني نشان مي
دهد که "سازگاري با دنياي کار" و "توجه به معيار گذر تجربي براي
ادامه تحصيل" هدف اصلي نخستين مراکز آموزش عالي همچون دارالفنون، مدارس فلاحت
و صنعت، هنرسراي عالي نارمک نفيسي، پلي تکنيک و ... بوده است؛ در اين ميان دانشگاه
جامع علمي کاربردي بعنوان يکي از ارکان نظام آموزش عالي مهارتي کشور، پس از پيروزي
انقلاب اسلامي، با اهدافي همچون تجديدنظر در فرآيند تهيه و تدوين برنامه هاي درسي
دانشگاهي، تلقي کارآموزي و کارورزي در محيط کار واقعي در نيمسال هاي تحصيلي جدا از
آموزش به عنوان جزء جدايي ناپذير رشته هاي تحصيلي، توجه به موقتي بودن دروس باتوجه
به تغييرات فناوري، ارتقاء و انتقال دانش کار، ايجاد مهارت، افزايش بهره وري و ...
رسالتي سترگ بر عهده دارد.
در عصر حاضر ‹‹ ما به علم احتياج داريم،اما به
پنجه کار آمد هم احتياج داريم کار بدون علم کم اثر است؛علم بدون کار بي اثر›› اميد آنکه بتوانيم بعنوان ميراث دار بخشي از
آنچه که بزرگاني همچون ميرزا تقي خان امير کبير براي ما بر جاي گذاشتند امانتداري
واقعي باشيم.